اشارات طبی خاقانی و کتاب «پنجنوش سلامت» (دفتر چهارم شرح مشکلات خاقانی)

. دیوان خاقانی به جهت در برگرفتن اشارات نجومی، طبی، مذهبی (اسلامی و ترسایی و ...)، اساطیری، تاریخی، اشاره به رسوم و فرهنگ عامیانه و غیره جایگاه والایی در میان میراث ادب پارسی دارد. همین پشتوانه‌ی فرهنگی گسترده و متنوع، از سویی کار شرح و تصحیح دیوان او را هرچه بیشتر دشوار کرده و از سوی دیگر سبب دیرآشنایی شاعر شده است، به گونه‌ای که جز خواص، کمتر کسی تاب و توان همدمی با او را دارد. به نظر می‌رسد که خاقانی بیش از دیگر نوابغ ادب ایران زمین از آگاهی‌های خود در جهت آفرینش‌های ادبی بهره برده، چنانکه پنداری برای همین آفرینش‌های بدیع، این همه دانش‌اندوزی کرده است. خاقانی شاعری، صاحب سبک است، «طریق غریب» او تئوری خاص خود را دارد. او از نخستین شاعران پارسی است که رفتار هنری ویژه و سازمانمندی را در پیش گرفته و سخنش از بوطیقای شگفتی پیروی می‌کند. باید برجسته‌ترین شاخصِ سطح فکری طریق غریب او را استفاده‌ی گسترده از اشارات و باورهای مختلف و متنوع دانست. آگاهی‌های گونه‌گون شاعر چون با تخیل سرشار و طبع نوجوی او درهم می‌آمیزد؛ مضامین، تعابیر و تصاویر بدیع و رنگارنگ آفریده می‌شود. گاه ظرافت و باریکی این پیوند، چنان است که جز با کندکاو و ژرف‌نگری خاص در منابع، نمی‌توان تار و پود نهان و آشکار سخن را از هم بتافت. گوشه‌ای از این پشتوانه‌ی فرهنگی خاقانی، آگاهی‌ها پزشکی اوست. علم طب با وجود پزشکان بزرگی چون زکریای رازی، ابوعلی سینا، اسماعیل جرجانی و ... در دوران حیات شاعر، پیشرفت قابل توجهی داشت، پرورش و دستگیرهای عمو (کافی‌الدین عمر) و پسرعمو (وحیدالدین) در این باب نیزخاقانی را بهره بی نصیب نگذاشته بود. دیگر اینکه خاقانی خود فردی اهل مطالعه بود و به شهادت منشأت کتابخانه‌ای غنی داشته است.1 همچنین محیط ادبی زمان او می‌طلبید که شاعر ما، فردی عالم و دانشور باشد، خصوصاً که او رقبا و بلکه به مرور زمان خصمانی برجسته چون ابوالعلاء گنجوی در برابر خود می‌دید. پنجنوش سلامت به قلم خاقانی‌شناس نام آشنا، عباس ماهیار، دفتر چهارم کتاب‌هایی است که با نام شرح مشکلات خاقانی در اختیار مخاطبان قرار گرفته است. رسالت این دفتر، تحقیق مباحث پزشکی در دیوان خاقانی بوده است. کتاب دارای ساختار قابل قبولی است و مؤلف موضوعات موردنظر را در گفتارهایی هشت‌گانه و فصولی چند، مدون ساخته و کوشیده تا داد سخن داده شود؛ حال عدم دریافتن و احصای شماری از اشارات پزشکی دیوان و برخی کاستی‌های فنی سبب شده است تا نیل به این هدف، محقق نگردد. در این جستار به جهت دوری جستن از دراز دامن شدن سخن، تنها پاره‌ای از اشارات فراموش شده و لحاظ نشده در پنجوش سلامت را از نظر خواهیم گذراند. امید است که نوشته‌ی حاضر و جستار مکمل آن که بعد از آن نشر خواهد یافت، سهم عمده‌ای در غنای دفتر چهارم شرح مشکلات خاقانی داشته باشد. روش ما چنان است که این اشارات را در مواردی ذکر و ذیل هر مورد تبیین و تحلیل آن اشارت آمده است. حق تکثیر: کتاب ماه ادبیات، شمارۀ هفتاد و هشتم، مهر، 1392: ص 31-49.