قانون علیت و آزادی اراده

جبر یا اختیار ؟ مسأله اینست ! این نوشتار که قسمتی از کتاب معروف «علم به کجا می رود؟» نوشته دانشمند و فیزیکدان برجسته ی تاریخ،ماکس پلانک است،و به ترجمه مرحوم احمد آرام منتشر شده است.ماکس پلانک می نویسد: «یکی از معماهای قدیم بشریت اینست که چگونه میتوان استقلال ارادهء انسان را با این واقعیت که ما جزئی از جهان هستیم و بر آن جهان قوانین محکم و لایتغیر طبیعی‌ حکمفرمائی دارد،هم آهنگ ساخت؟ در نظر اول،این دو منظرهء وجود انسان از لحاظ منطق با یکدیگر ناسازگار بنظر میرسد. از یکطرف این واقعیت در برابر ما است که نمودهای طبیعی بنابر سنت قطعی‌ توالی علت و معلول یکی پس از دیگری اتفاق میافتد. این خود اصل موضوعی است که‌ نه فقط در علوم مربوط بامور مادی طبیعت ضرورت دارد،بلکه در علوم فکری و عقلی، همچون روان‌شناسی نیز مراعات آن لازم است.بعلاوه،فرض وجود رابطهء علت و معلولی‌ در تمام حوادثی که اتفاق میافتد،پایه‌ای است که روش زندگی روزانهء ما بر آن ساخته‌ میشود.ولی از طرف دیگر یک منبع معرفت مستقیم‌تر و نزدیکتر بخود داریم که همان‌ ضمیر و خودآگاهی انسان است،و این چشمه معرفت بما میگوید که در آخر دست،فکر و ارادهء ما تابع قانون علیت نیست. «ندای درونی ضمیر» ما را مطمئن میکند که در هرلحظه‌ شایستگی آن را داریم که از میان دو راه موجود یکی را انتخاب کنیم. نتیجهء این آنست‌ که هرکس مسؤول اعمالی است که انجام میدهد،و بر همیت شالوده است که شرافت اخلاقی‌ انسان طرح‌ریزی میشود. آیا میتوان این شرافت اخلاقی را با قانون علیت سازگار کرد؟ هریک از ما جزء کاملی هستیم از جهانی که در آن زندگی میکنیم.اگر هرحادثهء دیگر در این جهان‌ حلقه‌ای از زنجیر علیت باشد که ما آن را نظم جهان مینامیم،چگونه میتوان ارادهء بشری را همچون چیزی خارج از این نظم کلی تصور کرد؟اصل علیت یا بر همهء جهان و بطور عموم‌ قابل انطباق است و یا نیست.اگر چنین نیست مرزی که در آنطرف این مرز این قانون‌ از عمل میافتد کجا است،و بچه دلیل است که جزئی از عالم خلقت تابع قانونی است که‌ ظاهرا کلی و جهانی بنظر میرسد و جزء دیگر خلقت از تبعیت این قانون معاف است؟ در میان تمام نژادهای متمدن بشری صاحبان اندیشهء عمیق بحل این مسئله پرداخته‌اند و راه‌حلهای متعدد نشان داده‌اند و من قصد ندارم بر این مجموعه چیز تازه‌ای بیفزایم.دلیل آنکه من در این مسأله وارد میشوم و آن را با خودم مربوط میدانم آنست که اختلاف‌ نظر در این مورد اینک بجهان علم هم سرایت کرده است.از تلقیناتی که شده است بر این‌ که اصل علیت در بعض انواع پژوهشهای فیزیکی قابل تطبیق نیست نتایج دور و درازی‌ گرفته‌اند و این اختلاف کهن امروز شدیدتر از هرروز دیگر وارد بازار شده است.» ماکس پلانک در نوشته ی زیبای خویش،به صورتی عمیق و علمی به این مسائل پرداخته است. حق تکثیر: آزاد