قلمرو ادبیات حماسی ایران (جلد اول)

مباحثی درباره حماسه، اسطوره، حماسه های معروف جهان، حماسه سرایی در دوران معاصر در حوزه پژوهش در ادبیات حماسی، تاکنون آثار متعددی در قالب کتاب یا مقاله نوشته شده است. از جمله، کتاب حماسه سرایی در ایران تألیف مرحوم دکتر ذبیح الله صفا که سال ها است به عنوان مأخذ اصلی در برنامه درسی ادبیات حماسی دوره دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی تدریس می شود. گذشتِ بیش از شصت سال از زمان تألیف این کتاب و حجم وسیع تحقیقات تازه ادب پژوهان ایرانی و خارجی درباره ادبیات حماسی فارسی و حماسه سرایان ایرانی، به ویژه فردوسی و شاهنامه او، و نیز کاستی هایی که در این کتاب دیده می شود، از جمله نپرداختن به بحث هایی نظیر اساطیر و رابطه آنها با داستان های حماسی ایران باستان، حماسه های عرفانی، وضعیت حماسه سرایی در دوران معاصر، اختصار در بحث حماسه های تاریخی و دینی، تجدیدنظر در کتاب مذکور یا تألیف کتابی تازه در این باره را می طلبیده است. کتاب دو جلدی قلمرو و ادبیات حماسی ایران، در واقع پاسخی به این کاستی ها است. جلد اول کتاب از هشت دفتر تشکیل شده است. بخش اول از دفتر نخستین، به مباحثی چون اهمیت ادبیات حماسی، حماسه های معروف جهان و انواع حماسه می پردازد. بخش دوم این دفتر نیز دربردارنده موضوعاتی نظیر رابطه اساطیر با رخدادهای حماسی، اساطیر ایران باستان و روایات کهن حماسی ملی ایران است. دفتر دوم در سه بخش، بنیاد حماسه های ملی ایران را بررسی می کند. این سه بخش عبارت اند از: دوره پیش از اوستا و ظهور زردشت، حماسه در ادبیات اوستایی و حماسه در ادبیات پهلوی. در دفتر سوم، به تدوین روایات حماسی ملی ایران به زبان فارسی پرداخته شده است. روایات شفاهی و راویان معروف، آثار مکتوبی که در تدوین حماسه ملی ایران از آنها استفاده شده است، شاهنامه و داستان های منثور حماسی و عوامل مؤثر در پیدایش منظومه های حماسی در قرن های اول تا چهارم هجری، از مباحث عمده این دفتر است. دفتر چهارم، به نظم حماسه های ملی ایران در دوران بعد از اسلام اختصاص دارد. معرفی منظومه هایی که قبل از فردوسی سروده شده، نظیر شاهنامه مسعودی مروزی، گشتاسب نامه دقیقی بلخی، و منظومه های حماسی که بعد از فردوسی سروده شده نظیر گرشاسب نامه اسدی و سایر حماسه های ملی، از مباحث این دفتر است. عوامل مؤثر در افول حماسه های ملی و پیدایش حماسه های تاریخی و معرفی اسکندرنامه منظوم در زبان فارسی و معرفی حماسه های تاریخی معروف زبان فارسی، از جمله مباحث دفتر پنجم کتاب است. در دفتر ششم، به حماسه های دینی پرداخته شده است. نویسنده در این دفتر تأثیر دیانت و هنر شاعری فردوسی در پیدایش حماسه های دینی و نیز خاستگاه حماسه های دینی در ادب فارسی و ویژگی های حماسه های دینی از لحاظ محتوا و ساختارهای زبانی و جنبه های زیبایی شناسانه را بررسی می کند. معرفی معروف ترین منظومه های حماسی دینی در ادب فارسی و نیز اشعار حماسی موجود در نمایشنامه های مذهبی، از بخش های دیگر این دفتر است. چیستی حماسه های عرفانی، مضامین و نمادهای مشترک میان حماسه های ملی ایران و متون عرفانی فارسی و نیز ویژگی های معنوی حماسه های عرفانی و نمونه های حماسه های عرفانی در ادب فارسی و ادبیات جهان، از مباحث دفتر هفتم کتاب است. در دفتر هشتمِ کتاب، حماسه سرایی در دوره معاصر بررسی شده است. این دفتر دو بخش دارد: بخش اول، به وضع حماسه سرایی در دوره قبل از انقلاب و بخش دوم به حماسه سرایی در دوره بعد از انقلاب می پردازد. حق تکثیر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1381