پرسش از تکنولوژی

از معدود فلاسفه ای که در باب ماهیت تکنولوژی و عوارض آن به تفکر پرداخته است،فیلسوف شهیر آلمانی مارتین هایدِگر است. در این نوشتار هایدگر با نام پرسش تکنولوژی (یا فناوری)، این موضوع را مطرح می‌کند که تکنولوژی همان شیوه خاص از ارتباط با چیزهاست. پس تکنولوژی یک وسیله نیست بلکه شیوه‌ای خاص از آشکار کردن چیزها است و بنابراین با مقوله حقیقت مرتبط است. تکنولوژی مدرن با میل به سروری بر چیزها رخصت عیان شدن آنها -آن گونه که هستند- را از آن‌ها سلب می‌کند. لذا استیلای تکنولوژی بر چیزها باعث خروج‌شان از آنچه هستند و نه خروج آن‌ها از خفا شده‌است. هایدگر در تکنولوژى، خطرى مى دید. خطر این است که آنچه در آغاز ابزار و وسیله اى دراختیار انسان بود از کنترل آدمى خارج شود و زندگى کسانى را که ارباب آن بوده اند تحت سلطه و انقیاد خود درآورد و به آن شکلى خاص دهد. به تعبیر مک کوارى نظر هایدگر درباره تکنولوژى خالى ازابهام نیست. هایدگر از یک سو، ناخرسندى خود را از تکنولوژى مدرن نشان مى دهد چه به دید هایدگر تکنولوژى مدرن نشانه جذب و غوطه ور شدن درموجودات (beings) و غفلت از وجود (Being) است. اما هایدگر از سوى دیگر به این «واقعیت» اشاره مى کند که انسانها اکنون دیگر در برابر تکنولوژى راه تسلیم درپیش گرفته اند و به اصطلاح در فضاى تکنولوژى به سرمى برند و راه بازگشتى برایشان نیست. از این رو به ناچار باید با آن ساخت و یادگرفت که با آن زندگى کرد. دیگر براى طرح این پرسش که آیا باید در یک جامعه تکنولوژیک زندگى کنیم یا نه خیلى دیرشده است. چون ما پیشاپیش درآن زندگى مى کنیم. هایدگر مى گوید که ذات تکنولوژى آن چیزى است که او از آن به Gestell (گشتل) تعبیر مى کند. گشتل به معنى جمع آورى، ذخیره سازى و منبع به حساب آوردن همه چیز در راه تولید است که بر طبق آن، دنیا مجموعه اى از کالاها و یا ذخیره اى از اسباب و منابع براى تولید و مصرف به حساب مى آید. انگیزه جارى در پس این فعالیت گسترده اى که توقفگاه و مقصد نهایى ندارد خواست قدرت است. دراین میان حتى خود انسان هم به صورت یک منبع ذخیره در مى آید، خطر بزرگى که هنوز هم بشر را تهدید مى کند. نکته دیگرى که هایدگر در اینجا مطرح مى کند آن است که رفع خطرات تکنولوژى ازخود تکنولوژى برنمى آید. وقتى در بخشى از یک سیستم ایرادى وجودداشته باشد این توهم پیش مى آید که با یک تکنولوژى «اصلاح شده» مى توان همه ایرادها را برطرف کرد. ممکن است در چارچوب هاى محدودى بتوان از چنین امرى سخن گفت. اما به طور کلى چنین چیزى امکانپذیر نیست. به دید هایدگر تکنولوژى جنبه ابزارى دارد و اگر اهدافى داشته باشد این اهداف تعریف درستى ندارند یا کیفیت موقت دارند. باید به روشنگرى درباره اهداف پرداخت اما اینها چیزى نیست که از تکنولوژى برآید. مک کوارى معتقداست که هایدگر با وجود این ملاحظات، خود هرگز وجهى اخلاقى براى فلسفه اش شرح و بسط نداد. درواقع مى توان گفت هایدگر از نخستین دوره تفکرش به بعد پیوسته از پرداختن به پرسش هاى اخلاقى اى که ازجمله در بحث از تکنولوژى، مطرح ساختن شان ضرورى به نظرمى رسد، خوددارى کرده است. هایدگر در بخش آخر رساله «پرسش در باب تکنولوژى» به نظر مى رسد امیدهایى مى ورزد اما حتى در آنجا نیز مسأله اخلاق محل بحث واقع نمى شود. او مى نویسد: «خطرى که انسان را تهدید مى کند در درجه اول از ماشین ها و تجهیزات بالقوه مهلک و خطرناک تکنولوژى نیست. تهدید بالفعل از پیش، اساس وجود آدمى را دستخوش خطرساخته است. نقش گشتل [ذخیره سازى و به صورت منبع تولید و مصرف درآوردن همه چیز] این است که مى تواند مانع از آن شود که انسان وارد آشکارگى (revealing) اصیل ترى گردد و به این وسیله بتواند حقیقت والاترى را به تجربه دریابد. از این رو، وقتى ذخیره سازى و جمع آورى به قصد تولید ومصرف صرف، حاکمیت پیداکند، خطر در بالاترین حد خود است.» اما هایدگر فراموش نمى کند که این شعر هولدرلین را دراینجا نقل کند: «اما هرجا خطر هست، نیروى نجات بخش نیز همان جا رشدمى کند.» در اینجاست که هایدگر از چیزى سخن به میان مى آورد که به دید او مى تواند راهى براى نجات بگشاید و آن هنر است، بویژه شعر. «انسان شاعرانه زندگى مى کند در زمین.» منشا مقاله :ارغنون ،سال اول،ش ۱ ، بهار ۱۳۸۳ : ص ۱،۳۰