ساحت بینش حافظ

داریوش شایگان در بخشی از این مقاله پرسشی مهم را چنین طرح می کند: چگونه است که باطنى‏ ترین شاعر ایران، مردمى ‏ترین نیز هست؟ چگونه مى‏ توان پیوند زبان رمزآلودش را با قبول عامى که او را یار غار مردم کرده است دریافت؟ این قبول عام چندان ارتباطى با روشنى بیان او ندارد بلکه بیشتر مرتبط است با پیوند نهانى و غیبى‏ اى که هر دلى را با نواى او بیدار مى ‏سازد: آنکه گوش مى ‏سپارد در شعر او پاسخ پرسش ‏اش را مى ‏شنود و آنکه مى ‏خواندش در آن اشاره ‏اى به اشتیاق خویش مى ‏یابد و خلاصه اینکه هر کس او را مخاطب همدل و رازدار و همنواى خویشتن مى ‏بیند. مثلاً عشق در شعر او بسته به سطوح مختلف تجلى ‏هاى گوناگون مى ‏یابد: براى برخى ممکن است عواطف زمینى و عشق مجازى باشد و براى برخى شرح فراق از موطن اصلى و غم غریبى در جهان، براى آنها هم که نظر به آن سوى حجاب رمزها دارند و چشمِ نیل به سرچشمه ‏ها، نشان ه‏اى از معشوق ازلى است. چنین است ارتباط و اتحاد شاعر با مخاطبانش در هر سطح و مرتبه‏ اى که باشند. بر این اساس فهم شنوندگان از شعرهاى حافظ بسته به سطح معرفت و فضل و حساسیت و ذوقشان متفاوت است، اما هر کس به قدر خویش بهره مى‏برد و کسى دست خالى باز نمى‏گردد. این البته به ساختار خاص غزل نیز مرتبط است. خواننده غزل تصور مى‏کند که شاعر چشمى چند سو نگر و دیده‏اى چند وجهى دارد. جهان دیگر یکباره آشکار نمى‏شود. هر بیت کلیتى است کامل و خود عالَمى است. در غزل پیوند ابیات بر مبناى توالى زمانى نیست بلکه مبتنى بر اتحاد ماهوى آنهاست. گویى عالمى در عالمى بزرگتر قرار مى‏گیرد تا اینهمه با هم کلیت دیوان را بسازد و دیوان هم به نوبه خود جهان‏نگرى شاعر را. لذا از بیتى به بیت دیگر نواهاى اصلى در گوشه‏ها و پرده‏هاى گوناگون بسط مى‏یابد و اینها همنوایى‏هاى اسرارآمیز را در مراتب مختلف برمى‏انگیزد.