شرحی دوباره از دیوان خاقانی

. «شرح دیوان خاقانی» (چاپ اوّل، تهران: زوّار، 1387) به کوشش محمّدرضا برزگرخالقی، یکی از چند کاری است که در سال¬های اخیر به جهت روشن¬کردن ابیات دشوار و شرح اشعار سخن¬سالار شروان نگاشته¬شده¬است. نخستین از این شمار گزارش دشواری¬های دیوان خاقانی نوشتۀ میرجلال¬الدّین کزّازی است؛ گرچه در این اثر درنگ چندانی بر پشتوانۀ فرهنگی شاعر نشده، امّا به دلیل تجزیۀ بلاغی ابیات، اثری شناخته شده در حوزۀ خاقانی¬پژوهی است. عباس ماهیار شرح مشکلات خاقانی را به طور مستقل و در چند دفتر تألیف کرده¬ که بیشتر شرح موضوعی دیوان خاقانی است. این اثر در حقیقت مجموعه¬ای از دریافت¬ها و یادداشت¬های نویسنده در طی سال¬های دراز تحقیق و تدریس شعر خاقانی است؛ با وجود فواید گسترده¬، این اثر دارای ساختاری است که بیشتر به کار پژوهشگران می¬آید. ماهیار پس از این تجربه روی به شرح مستقیم ابیات آورده¬ و باید معترف بود که او برجسته¬ترین و سازنده¬ترین گام¬ها را در گسترۀ خاقانی¬پژوهی برداشته¬است. مورد دیگر نقد و شرح قصاید خاقانی از محمّد استعلامی است. بنیان کتاب بر یادداشت¬های کلاس درس بدیع¬الزمان فروازانفر نهاده شده-است؛ حال آنکه این کتاب ارزش تحقیقی خاصی ندارد و اگر از زیر نظر و قلم کسی جز ایشان بیرون می¬آمد، بدور از شأن ایشان، گمان کتاب¬سازی را در ذهن خواننده تداعی می¬کرد. سرانجام به شرح دکتر برزگرخالقی می¬رسیم که جلد اوّل آن وارد بازارشده است. در این کتاب که تحت تأثیر مستقیم کلاس¬های درس سیدجعفر شهیدی نوشته شده¬است، برکنار از برخی کاستی¬های علمی و فنی، نقص و فروداشت عمده¬ای دیده می¬شود: در این شرح مطالبی از گزیده¬های مشهور دیوان؛ یعنی گزیدۀ اشعار خاقانی شروانی و شاعر صبح از ضیاءالدّین سجّادی، ارمغان صبح از نصرالله امامی، گزیدۀ اشعار خاقانی از عباس ماهیار، بزم دیرینه¬ عروس از معصومه معدن¬کن و همچنین فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شروانی تألیف ضیاءالدّین سجّادی، چه به صورت مستقیم و چه با اندک تغییری، گرفته¬شده¬است؛ این مطالب شامل معانی لغات و ابیات، شرح و توضیح تعبیرات، عبارات، اشارات و نکات بلاغی است؛ امّا ارجاع یا استنادی به این منابع آورده نشده¬است. بایستی چنین امری در قلمرو پژوهش¬های ادبی -که بیش و پیش از هر چیزی رعایت امانت، سعۀ صدر و حق¬شناسی علمی را می¬طلبد- از ساحت هر محققی به دور باشد. نگارنده در پارۀ نخست این جستار نظری اجمالی به برخی از کاستی¬های علمی این شرح داشته¬ و آن را در مباحثی چند مدون ساخته¬است. در پارۀ دوم نیز به گوشه¬ای از نقل¬قول¬های بی¬مأخذ کتاب اشاره کرده¬است. حق تکثیر: کتاب ماه ادبیات، شمارۀ شصت و شوم، تیر، 1391: ص 52-75.