انقلاب 57 : توطئه خارجی یا عوامل داخلی؟

این مجموعه تعدادی از مقالات است که به بحث حساس عوامل پدید اورنده انقلاب 57 می پردازد . مقدمه : در باره ی انقلاب، نظریات متفاوت و گاه متضادی بیان شده است. نویسندگان زیادی به کالبد شکافی انقلاب‌ها پرداخته اند و هر کدام از منظر خاصی انقلاب‌ها را بررسی نموده اند. پیرامون انقلاب ایران نیز کتاب های زیادی نوشته شده است. نویسندگان - اعم از خودی و بیگانه - نظریه های متفاوتی در باره چرایی و چگونگی رخداد آن بیان نموده اند. ما در این مجموعه مقالات به بررسی دلایل وقوع انقلاب 57 از منظرهای گوناگون و گاه متضاد می پردازیم اما ابتدا برخی از نظریه‌ها و فرضیه های که در باره ی انقلاب اسلامی ایران مطرح است را برمی شماریم : 1-فرضیه‌ی توطئه فرضیه‌ی توطئه براین باور است که انقلاب اسلامی در حقیقت یک توطئه ی از قبل طرح ریزی شده توسط قدرتهای خارجی برای ساقط نمودن شاه بود. شخص شاه، اعضای خانواده سلطنتی و بیشتر مقامات ارشد رژیم پیشین، در حد توان تلاش نموده اند که این فرضیه را علت اصلی سرنگونی خود قلمداد نمایند . متهم اصلی این فرضیه آمریکا، انگلیس و بعضاَ اسرائیل و شوروی سابق می باشند. البته طرفداران این فرضیه احتمالات گوناگونی را مطرح کرده اند : عده ای براین باورند که غرب می خواست شاه را به سبب نقش کلیدی اش در افزایش قیمت نفت اوپک در نیمه اول دهه 1350 مجازات کند. تعدادی دیگر، انگیزه ی غرب برای سقوط شاه را در توان نظامی ایران و هراس غرب از طرح های بلند پروازانه شاه جست و جو می کنند. برخی دیگر عقیده دارند که انگلیس می خواست از شاه به خاطر نزدیک شدنش به آمریکا- از مرداد سال 1332 به بعد- انتقام بگیرد گروهی دیگر پای اسرائیل را به میان کشیده و می گویند ارتش ایران درزمان شاه نزدیک بود که به عنوان پنجمین نیروی بزرگ در دنیا مطرح شود و چنین نیروی نظامی خطر بالقوه ای برای اسرائیل به حساب می آمد، زیرا ممکن بود بر اثر کودتا و یا دگرگونی افراد مخالف اسرائیل زمام چنین قدرتی را بدست گیرند که در آن صورت کار اسرائیل ساخته بود. بنابراین اسرائیل با به وجود آوردن انقلاب اسلامی و سپس ایجاد جنگ تحمیلی، دو نیروی عمده ی نظامی منطقه را عملاَ خنثی نموده است 2- نظریه اقتصاد : طبق این نظریه افزایش شدید و ناگهانی بهای نفت، منابع سرشار مالی جدیدی در اوایل دهه 50 در اختیار ایران قرار داد . شاه دست به اقدامات شتابزده ای برای توسعه اقتصادی زد که موجب بهبود وضع معیشتی مردم شد. اما این وضع با پایین آمدن بهای نفت و کاهش درآمدها در آغاز نیمه دوم دهه 50 آثار منفی خود را به صورت تنگناهای اقتصادی نشان داد که موجب نارضایتی مردم گردید البته در تبیین این نظریه وحدت نظر وجود ندارد، برخی دیگر وابستگی بیش از پیش اقتصاد ایران به خارج، نابودی کشاورزی، سیل مهاجرت روستاییان به شهر به منظور کاریابی، تک محصولی شدن ایران، نداشتن برنامه اقتصادی مشخص و ولخرجی های شاهانه و ریخت و پاش‌ها در هزینه عمومی را، سبب و علت نابودی شاه قلمداد می کنند 3- نظریه‌ی مدرنیزاسیون طبق این نظریه رژیم با شتاب دست به انجام یک رشته اصلاحات مدرن زد و سعی نمود چهره ایران را به سرعت دگر گون و پیشرفته سازد. اما به دلیل سریع بودن اصلاحات و عدم هماهنگی با توسعه ی فرهنگی و اجتماعی و بافت سنتی جامعه، بسیاری از مردم پذیرای این اصلاحات نبودند. بدین جهت اقشار مردم به تدریج دچار بحران هویت شدند. با افزایش شکاف میان مردم و شاه این بحران تبدیل به تضاد و رویارویی سیاسی و مذهبی گردید. البته این نظریه در میان صاحب نظران غربی و غرب گرا، از اقبال بیشتری برخوردار است. فرد هالیدی می گوید: «اولین جنبه انقلاب اسلامی پس از خصیصه مذهبی بودن آن، این است که: انقلاب ایران فکر پیشرفت را مردود می شمارد و در صدد باز گشت به الگوهای مذهبی قرن هفتم میلادی است یکی دیگر از نویسندگان غربی بر این باور است : « ریشه های طغیان جاری ایران در هجوم این کشور در قرن 20 می باشد که شاه در سال 1342 شروع به اصلاحاتی کرد تا جامعه فئودالیته ایران را به عصر جدید سوق دهد، اما مدرنیزه کردن با نهادهای اجتماعی، سنتی و مذهبی در تضاد قرار گرفته و سنت گرایان شدیداَ با روند مدرنیزه شدن مخالفت می کنند برژینسکی مشاور امنیتی کارتر (1976-1980 ) علت سقوط شاه را در موارد ذیل جستجو می کند: مدرنیزه شدن سریع یک جامعه ی شدیداَ سنتی، بی ثباتی ها و حرکت های انقلابی مخصوص به خود را ایجاد می کند. مدرنیزه کردن جامعه، محتاج به یک سیستم سیاسی است که بتواند شرکت عموم را در امور سیاسی وسعت داده و در عین حال دریچه های امنی نیز برای نارضایتی عمومی باز کند. عقاید کهن مذهبی را نباید بدون پذیرش تدریجی ارزشهای جدید از سوی عموم مردم، از قبیل ارزشهای که با گذشته ی ملی ارتباط دارد، ریشه کن کرد. رژیم شاه، این قوانین را زیر پا گذاشت»0 شاه که به شدت از فرضیه توطئه دفاع می کند وقتی صحبت از مدرنیزاسیون به میان می آید ظاهراَ فرضیه ی توطئه را از یاد برده و می گوید: «باید بگویم که بی تردید بزرگترین اشتباه من آن بود که سعی کردم ملت باستانی را به زور به سوی استقلال و سلامت و فرهنگ و سطح زندگی خوب و آسایش پیش ببرم . 4- نظریه استبداد دکتر صادق زیبا کلام ضمن رد نظریه‌های دیگر، نظریه‌ی استبداد را این گونه تبیین می کند: «نگاهی گذرا و فشرده به تاریخ سلطنت محمد رضا شاه، بالاخص از دهه 1330 (یعنی یک دهه قبل از آن که سیاست مدرنیزاسیون یا اسلام زدایی به اجرا گذارده شوند)، مبین این واقعیت است که نارضایتی و مخالفت نسبت به رژیم شاه به نحوی جدی و عمیق در میان مردم ایران وجود داشته است. در تیر ماه 1331 ، مردم مخالفت قاطع خود را با شاه در جریان قیام «سی تیر» نشان دادند دکتر زیبا کلام تا آنجا روی موضع خود پافشاری دارد که حاضر نیست در قیام 15 خرداد 1342 مذهب را دخالت دهد. او می گوید: «این تحولات- قیام 15 خرداد- جملگی در برهه ای اتفاق می افتادند که نه اثری از مدرنیزاسیون بود و نه پشت نمودن به اسلام، یا ظهور بحران اقتصادی. به عبارت دیگر، هر گاه که فرصتی پیش می آمده و مردم می توانسته اند نارضایتی خود را از رژیم شاه نشان دهند، تردید در ابراز مخالفت نمی کرده اند». او در ادامه می گوید: «مخالفتی هم که ما در طی سالهای1357-1356 شاهدش هستیم حلقه ای بود از زنجیر مخالفت های قبلی. آن چه که از سال 1356 پیش آمد آن بود که یک باردیگر و به دلیل تغییر و تحولاتی که منجر به پیدایش یک فضای باز سیاسی، در ایران شده بود، ایرانیان یک بار دیگر این فرصت را یافتند تا نارضایتی خودرا از رژیم شاه نشان دهند». علاوه براین، زیبا کلام تأکید دارد که: «(ایران مدرن) محمدرضا شاه در آستانه دروازه های تمدن بزرگ، در مقایسه با ایران عقب مانده ی ناصرالدین شاه – یک صد سال قبل- تفاوت چندانی پیدا نکرده بود عوامل خارجی یا داخلی این حرکت بزرگ را سامان دادند تا ایران شاهی به ایران اسلامی بدل شود ؟ در نخستین مقاله به این سوال پاسخی داده می شود اما در دیگر مقالات به روابط نظام شاهی ایران با غرب از زاویه نگرانی غربیها از ایران ان زمان همچنین به شرایط داخلی و نارضایتی مردمی وسیر تحولات انقلاب نگاه شده است تا خواننده خود قاضی باشد در پاسخ به این سوال ...